Hayatı hakkında hemen herkesin bilgi sahibi olduğu, Seyahatnamesi ile ünlü Evliya Çelebi’nin kim olduğu ve ne yaptığı her zaman bir merak konusu olmuştur. Evliya Çelebi, döneminde ünlü bir gezgin olarak gittiği yerlerden Seyahatnamesinde bahsetmiştir. Sizin için bu yazımızda Evliya Çelebi’nin kim olduğunu, hayatını, eğitimini, Türk kültür ve medeniyet tarihine kazandırdıklarını ve kısacası Evliya Çelebi’ye dair birçok şeyi derledik.
Evliya Çelebi Kimdir?
Gerçek adının Derviş Mehmet Zilli olduğu tahmin edilen, hepimizin bildiği adıyla Evliya Çelebi Türk kültür ve medeniyet tarihinde önemli çalışmaları ile ön plana çıkmıştır. Evliya Çelebi, yazmış olduğu kapsamlı Seyahatname ile bilinir. Ancak yalnız başına bu Seyahatname’de yer alan bilgilerle dahi büyük bir üstad olduğunu kanıtlamıştır. 17. yüzyılda yaşayan ve dönemin önde gelen ünlü gezginleri arasındadır. Bu eserde gezdiği yerlerdeki gözlemlerini ve yaşantıları birebir aktarmıştır. Bu anlamda gittiği yerlerin bulunduğu yüzyıldaki kültürüne ve mevcut tarihine de ışık tutmuştur. Evliya Çelebi Avrupa, Batı Asya ve Mısır topraklarını gezmiştir. Burada gezdiği zamanlarda 17. yüzyılın en önemli nesir yazılarını da edebiyatımıza kazandırmıştır. 10 ciltlik seyahatnamesinde uzun uzun gittiği ve gördüğü coğrafyaları anlatmıştır.
Ailesi Kütahyalı olup fetihten sonra İstanbul’a yerleşmiştir. Osmanlı’nın başkentinde yetişen bilgin bir kişi olması onun ufkunun genişlemesinde muhakkak etkili olmuştur. Evliya Çelebi’nin ailesi ve İstanbul’a yerleşen akrabaları saraya yakın çevrelerde bulunmuş ve saray ile ticaret yapmıştır. Ünlü seyyah hemen hemen bütün Osmanlı ülkesini gezmiştir.
Evliya Çelebi’nin Eğitimi
Evliya Çelebi, çok iyi bir eğitim süreci görmüştür. Bu kadar iyi bir eğitim görmesinde en etkili nokta hiç şüphesiz mahalle mektebinden sonra gittiği medrese ve devamında Enderun eğitimi almasıdır. Enderun’da Osmanlı Devleti’nin saray çevresinde yetişmesi istenen devlet adamlarının aldığı eğitimler ile birlikte Evliya Çelebi gerçekten donanımlı ve kültürlü bir eğitim sürecini tamamlamıştır. Okulda dil bilgisi, gramer ve musiki gibi dersler almıştır.
Bunların yanında eğitim hayatından sonra camide mukabele okurken IV. Murat’ın dikkatini çekmiş ve saraya alınarak musahipler arasına katılmıştır. Yaptığı ve ortaya koyduğu işlerle hem padişahın hem de saray çevresinin beğenisini kazanmıştır. IV. Murat’ın ölümüne kadar saray çevresinde kalmıştır. Seyahatlerini Melek Ahmed Paşa, Defterdarzâde Mehmed Paşa, Köse Ali Paşa, Köprülü Mehmed Paşa, Kırımı Hanı ve sairenin refakatinde yapmış ve bunlarla birlikte yabancı ülkeleri de görme şansı yakalamıştır. Bunun yanında pek çok kez vezirlerle birlikte haber götürme görevleri de almıştır.
Evliya Çelebi Nasıl Seyahate Başladı?
Seyyahın, dönemindeki diğer bilgin kişilerden farklı olarak küçüklükten beri içerisinde yer alan gezme arzusunu büyütmüştür. Sürekli bir şeyler keşfetmek ve gezip görmek isteyen bir çocuk olarak büyümüştür. Yeni yerler görmek ve yeni insanlar tanımak ona çok daha iyi gelmiştir ki bu nedenle saraydaki görevini çok da uzun sürdürmemiştir. Herkesin bildiği meşhur rüyasından bahsettiğine göre rüyasında Dört Halife’yi görmüştür. Aynı rüyada peygamberi de gördüğünü ifade etmiştir. Ancak Evliya Çelebi bir türlü peygamberimizden şefaat dilemek için onun yanına gidememiş, çekinmiştir. En sonunda cesaretini toplayarak onun yanına gitmiş ve herkesin bildiği cümleleri söylemiştir. Rüyasında şefaat dileyeceği yerde “Şefaat ya Resulallah” yerine “Seyahat ya Resulallah” demiştir. Bu nedenle de rüyasının akabinde gezmeye kendini adadığı bilinmektedir.
İlk gezisi İstanbul ve çevresinde olmuştur. Daha sonra bu gezi İstanbul’un dışına da devam etmiştir. 1640’ta babasından gizli bir şekilde Bursa’ya gitmesi üzerine Evliya Çelebi’nin seyahat serüveni tam olarak başlamıştır. Oğlunun seyahat etme aşkını gören babası döndükten sonra onun bu isteğine müsaade etmiştir. Hatta dönemin alim insanlarının da elini öptürerek hayır duası almasını sağlamıştır.
70 yaşına kadar yolda denk geldiği zorluklara ve çektiği sıkıntılı süreçlere rağmen bıkmadan usanmadan seyahat etmeye devam etmiştir. 50 yılı aşkın bir süreçte Osmanlı Devleti toprakları içerisinde yer alan hemen her yeri gezip görmüştür. Bu serüvenlerin içerisinde kimi bireysel kimi devletin belli görevlileri ile birlikte Osmanlı Devleti’ni temsilen olmak üzere birçok yere seyahat etmiştir.
Evliya Çelebi Seyahatnamesi
Evliya Çelebi, Osmanlı Devleti’nin en bilinen gezginleri arasında yer alır. 10 ciltlik Seyahatname eseri 17. yüzyılda yazılan ve Osmanlı Devleti döneminde yazılmış olan en kapsamlı Seyahatname örnekleri arasındadır. Nesir yazım türünde önemli bir eser olan Seyahatname hem edebi anlamda hem de dönemin kültürel dünyasını yansıtması ile ilgili olarak oldukça kilit bir noktadadır. Dönemin eserleri arasında Osmanlı coğrafyasını bu kadar iyi ve detaylıca anlatabilen daha kapsamlı bir eser henüz ortaya çıkmamıştır.
Halkın anlayabileceği, dönemine göre sade bir dille yazılan bu Seyahatname’de anlatılan olayların büyük çoğunluğu olayları olduğu gibi yansıtarak gerçekçi bir gözle anlatılmaktadır. Bu nedenle de yalın ve duru bir şekilde bir anlatımı vardır. Eserde anlatılan olaylar birebir gözlem yeteneği ile direkt olarak aktarılmıştır. Elbette zaman zaman fantastik olaylardan bahsetmiş olsa da genel olarak değerlendirildiğinde dönemin en değerli eserleri arasında yer almaktadır. Osmanlı Devleti’nin 17. yüzyılda bulunan mevcut devlet sınırları içerisindeki hemen her bölgeye giden eserinde halkın anlayabileceği deyimler de kullanmıştır.
Gezip gördüğü eserleri kendine has bir üslup ile anlatması bakımından Evliya Çelebi, gidip gördüğü yerler hakkında önemli bilgileri de bir araya getirmiştir. Mısır, İran, Suriye, Bağdat başta olmak üzere Osmanlı Devleti’nin devlet sınırları içerisinde yer alan ve yalnızca merkezde bulunmayan da birçok yere gitmiştir. Seyahatname’de bu yerlerden de bahsetmiştir. Eser Türk kültür ve medeniyet tarihinin 17. yüzyılda yansıması olması bakımından oldukça önemlidir. Evliya Çelebi Seyahatname adlı eserinde 42 yıl boyunca gezdiği yerleri Seyahatname adlı eserinde kaleme almıştır. Bu süre içerisinde gezdiği yerleri şu şekilde sıralamak mümkündür:
- 1630 – İstanbul ve çevresi
- 1640 – Anadolu, Kafkaslar, Girit ve Azerbaycan
- 1640 – Suriye, Filistin, Ermenistan ve Rumeli
- 1655 – Doğu Anadolu Bölgesi, Irak ve İran
- 1656 – Rusya ve Balkanlar
- 1663/1664 – Macaristan’da askeri seferler
- 1664 – Avusturya, Kırım ve ikinci kez Kafkaslar
- 1667-1670 – Yunanistan ve ikinci kez Kırım ve ikinci kez Rumeli
- 1671 – Hac için Hicaz, Mekke ve Medine
- 1672 – Mısır ve Sudan
Popüler Kültürde Evliya Çelebi
Evliya Çelebi, günümüzde de ismi en çok bilinen gezginlerden biridir. Günümüzde dönem dizilerinde Evliya Çelebi rolü ile Muhteşem Yüzyıl Kösem dizisinde Necip Memilli ona hayat vermiştir. Ayrıca bir dönem Az Gittik Uz Gittik isimli yayınlanan belgesel Evliya Çelebi’nin Seyahatname’sindeki kaynaklara dayanmaktadır. Halihazırda birçok kaynakta ve dönem dizisinde de yapılan kurgularda bu eser esas alınarak bazı bilgiler teyit edilmektedir.
