26 Nisan 1986 tarihinde o zamanlar Sovyetler Birliği’ne bağlı olan Ukrayna başkenti Kiev’in 130 kilometre kuzeyinde yer alan Çernobil şehri insanlık tarihinin en büyük çevre facialarından birine tanıklık etti. Pripyat şehrinin hemen yanı başında bulunan Çernobil Nükleer Santrali’nin dördüncü reaktöründe meydana gelen patlama çevreye 1945 yılında Hiroşima’ya atılan atom bombasının 50 katı kadar radyasyon saçtı.
Patlama sonrasında radyoaktif maddeler içeren bulutlar Türkiye de dahil olmak üzere birçok ülkeye yayıldı. Bazı bağımsız çalışmaların raporlarına göre Çernobil nükleer faciası yaklaşık olarak 200 bin insanın doğrudan veya dolaylı yoldan ölümüne neden oldu. Bu yazımızda Çernobil nükleer santralinin kuruluşuna, facianın nasıl olduğuna, Türkiye üzerindeki etkilerine, facianın sonuçlarına ve günümüzde Çernobil’in durumuna değineceğiz.
Çernobil Nükleer Santrali Ne Zaman Kuruldu?
1970 yılında o zamanlar Sovyetler Birliği’ne ait olan Ukrayna Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’nde Çernobil Nükleer Santrali’nin yapımına başlanmıştı. Santral çalışanları ve aileleri için Pripyat şehri santrale üç kilometre uzaklıkta inşa edilmişti. Santralin ilk reaktörü 1977’de devreye alındı. Sonra eklenen üç reaktörle birlikte yıllık 29 milyar kilowatt saat enerji üretimine ulaşıldı. Çernobil Nükleer Santrali, her biri 1000 MW kapasiteli 12 reaktörle dünyanın en büyük nükleer enerji santrallerinden biri olması hedefleniyordu. Patlamadan önce dört reaktör aktif durumdayken iki reaktör daha inşa aşamasındaydı. Kaza geçiren dördüncü reaktör ise üç yıldır faaliyet gösteriyordu.
Çernobil Faciası Neden Oldu?
25 Nisan 1986’da Çernobil Nükleer Santrali’nin dördüncü reaktöründe planlanan rutin koruyucu bakım çalışmaları için hazırlıklar yapılıyordu. Gelecekteki olası bir acil durumda kullanılmak üzere türbin jeneratörünün test edilmesi öngörülüyordu.
Testin 700-1000 MW güç aralığında gerçekleştirilmesine karar verilmişti. Kazadan bir gün önce reaktör gücü yaklaşık 1600 MW seviyesine indirilmişti. Test için gerekli olan acil durum soğutma sistemi devre dışı bırakılmıştı. Saat 23.10 itibarıyla güç seviyesi 700 MW’a düşürülmeye başlandı. Otomatik güç moduna geçiş yapıldığında güç durdurma ayarı 700 MW olarak belirlenmemişti ve bu yüzden güç seviyesi 30 MW’a kadar geriledi.
Operatör gücü yeniden kazanmak için mücadele etti ve nihayetinde planlanan seviyenin altında 200 MW güçte testi başlattı. 26 Nisan’da saat 01.23’te kontrol panelinde acil durdurma uyarısı belirdi. Operatör reaktörü kapatmak için düğmeye bastı ve kontrol çubukları aşağı inmeye başladı. Güç seviyesi saniyeler içerisinde normal değerin yüz katına çıktı.
Kontrolün kaybedilmesinin hemen ardından birkaç saniye içinde iki büyük patlama oldu. Tanıkların ifadelerine göre ilk patlamada kırmızı, ikinci patlamada ise mavi bir alev görüldü ve bunu takiben santralin üzerini devasa bir mantar bulutu sardı.
Çernobil Faciasına Ne Sebep Oldu?
İnsanlık tarihinin en büyük nükleer faciasının temel sebepleri hakkında günümüzde de çeşitli tartışmalar devam etmekte. O zamanlar Sovyetler Birliği’nde kazanın nedenlerini incelemek üzere oluşturulan resmi komisyon santral çalışanlarını ve idarecilerini olayın ana sorumlusu olarak göstermiştir.
Güvenlik protokollerine uymadıkları iddiasıyla santral müdürü Viktor Bryuhanov ve baş mühendis Nikolay Fomin her biri 10 yıl cezaya çarptırıldı. Baş mühendis yardımcısı Anatoliy Dyatlov 5 yıl, reaktör müdürü Aleksandr Kovalenko 3 yıl, vardiya şefi Boris Rogojkin ve kontrolör Yuriy Lauşkin ise her biri 2 yıl hapis cezasına mahkum edildi.
INSAG tarafından hazırlanan rapora göre Çernobil kazası bazı kural ihlalleri ve personel hatalarının birleşmesi sonucu meydana geldi. Santral yönetimi deneyi her koşulda gerçekleştirme suçlamasıyla karşı karşıya kaldı.
Aynı kuruluş 1991 yılında yayınladığı güncellenmiş raporda işletme personelinin hatalarının başlattığı kazanın reaktörün yetersiz tasarımından kaynaklanan bir felakete dönüştüğünü belirtti.
Kazanın nedenleri arasında deprem, sabotaj veya terör eylemi olabileceği iddiaları ortaya atılmış olsa da bu iddiaları destekleyecek herhangi bir kanıt bulunamadı.
Çernobil Faciasının Sonuçları
Çernobil nükleer faciasının ardından Pripyat şehri ve santralin 10 kilometre çapındaki çevresinde yaşayan insanlar tahliye edildi. 1986 yılının Mayıs ayında 30 kilometrelik bölgeden tahliye edilenlerin sayısı çeşitli kaynaklara göre 116 bin ile 350 bin arasında değişmekte. Kazanın sebep olduğu yangın on gün boyunca devam etti. Patlama sonucunda çevreye yaklaşık 380 milyon kuri yani radyoaktivite ölçü birimi miktarında radyasyon saçıldı.
Belarus, Ukrayna ve Rusya topraklarının %70’ini kapsayan 200 bin kilometrekarelik geniş bir alan radyasyonun etkisine maruz kaldı. Çernobil kazasının ardından radyoaktif maddeler taşıyan bulutlar Avrupa’nın birçok ülkesine dağıldı. Bu felaket sonucunda ölenlerin sayısı hala tartışmalı bir konudur.
Nükleer felaketin ilk etkisi santralde çalışan 31 kişinin yaşamını yitirmesine yol açtı. Ancak kazanın gerçek yıkıcı sonuçları zamanla belirginleşti. Bağımsız araştırmalara göre Çernobil felaketi doğrudan veya dolaylı olarak yaklaşık 200 bin insanın ölümüne neden oldu.
Verilere göre felaketin sonuçlarını gidermek amacıyla Sovyetler Birliği’nden 600 bin ile 800 bin arasında kişi çalışmalara dahil oldu. Bu kişilerden 70 bini aşkın sayıda kişi kalıcı olarak sakat kaldı.
Çernobil kazasının sonuçları sebebiyle Ukrayna’da yaklaşık 1,9 milyon kişi, Belarus, Rusya, Ukrayna ve diğer Avrupa ülkelerinde ise toplamda 8,4 milyon insan radyasyona maruz kaldı. Patlama sonrası santrale yakın bölgelerde bulunan çam ağaçlarının tamamı yüksek radyasyon sebebiyle kızıl renge büründü ve kurudu. Bölgedeki hayvan popülasyonunun büyük bir kısmı yok oldu.
Türkiye’de de Çernobil felaketinin etkileri konusunda çeşitli teoriler yapıldı. Türk Tabipler Birliği özellikle Doğu Karadeniz bölgesindeki kanser vakalarının artışıyla bu felaket arasında bir bağlantı olabileceğini öne sürerek, facianın Türkiye üzerindeki etkilerine dair uyarılarda bulundu.
Çernobil Günümüzde Ne Durumda?
1986 yılındaki Çernobil Nükleer Santrali patlamasından sonra yaklaşık 4 bin kilometrekarelik bir alan terkedilmiş halde bulunuyor. Bu yasaklanmış bölge Ukrayna ve Belarus sınırları içinde yer alıyor. Santrale yakın Pripyat şehri hayalet şehir haline geldi. Radyoaktif etkilerin olduğu bu bölgede tarım yapılması yasaklanmış ve yeni inşaatlara izin verilmemekte.
Yasak bölgede yer alan polis kontrol noktaları bölgeye 30 kilometre uzaklıkta konumlanmıştır. Yine de bu kontrol noktalarına rağmen şehir birçok hırsızlık ve yağma olayına tanık olmuştur. Hayalet şehir olarak adlandırılan Pripyat’ta değerli eşyaların çalınmadığı neredeyse hiçbir apartman dairesi kalmamıştır.
Nükleer felaketin meydana geldiği reaktörün kalıntıları ve radyoaktif sızıntıları önlemek amacıyla 2016 yılında büyük bir çelik kalkan ile kaplanmıştır. Bugün itibarıyla kullanılmayan Çernobil Nükleer Santrali’nde nükleer tesislerin ve radyoaktif atıkların güvenliği, çevre denetimi ve bilimsel araştırmalarla ilgili devlet tarafından işletilen bir kurum görev yapmakta.
Son olarak bölgede bir güneş enerjisi santrali ve Avrupa için bir nükleer yakıt depolama tesisi inşa etme projeleri de gündemde yer almıştır.
