İran Şahı’nı deviren ve İslam Cumhuriyeti’ni kuran 1979 devriminin ardından, tüm dünya İran’ın yeni bir yola girmesini izledi. Monarşiden Şii din adamları tarafından yönetilen bir cumhuriyete geçiş yapan bu dönüm noktasıyla başlayan siyasi kargaşayı, şiddetli baskı ve İran tarihinin en karanlık bölümlerinden biri olmaya devam eden muhalefete yönelik acımasız bir baskı dönemi takip etti.
İran İslam Devrimi’nin hemen ardından, eski rejimin hükümet yetkilileri ve ordu liderleri idam edildi. Hemen sonrasında, 1981’de dönemin Dini Lideri Ayetullah Humeyni‘nin fetvasıyla başlatılan İran katliamı, siyasi geçişlere eşlik edebilecek vahşetin unutulmaz bir hatırlatıcısı oldu.
Devrimin kurucu mitlerinden biri, Büyük Ayetullah Ruhullah Humeyni’nin ruhani statüsü ile ilgilidir. Bugün bile İranlı olmayanlar, Amerika’nın Tahran Büyükelçisi William Sullivan’ın Şubat 1978’de inandığı gibi, Ruhullah Humeyni’nin Şii İslam’ın “Gerçek Lideri” olduğunu varsaymaktadır. Bu yazıda, 1979 İran İslam Devrimi ve onu takip eden süreçte yaşananlara değineceğiz…
İran İslam Devrimi Öncesi Hükümet
Pehlevi Hanedanlığı iktidara geldiğinde İran’da monarşinin uzun ve hikayelerle dolu bir tarihi vardı. Eski Pers krallarının hikayeleri çok iyi biliniyordu ve daha sonra iyi ya da kötü birçok kral gelmişti.
1979’daki devrimden önce hüküm süren Şah,1953’te İngiltere’nin yardımıyla iktidara gelen Muhammed Rıza Pehlevi’ydi. Şah’ın iktidarı ele geçirmesine yardımcı olan darbe, demokratik yollarla seçilmiş bir başbakanı devirdi ve bunun yerine İran’ın yönetimini bir kez daha tek bir liderin eline verdi.
Şah, İran’ın siyasi liderliğini zorla ele geçirmesinin yanı sıra, Müslüman olmayan güçlerle, yani ABD ile ilişkiler geliştirmeye başladı. Bu durum, Şah’ın İran’ı Batılılaştırmayı amaçladığı Beyaz Devrim’le birlikte, siyasi kimlikleri dini kimliklerine bağlı olan İranlıların bir kısmını yabancılaştırmış ve dışlamış oldu.
Ancak, Şah’ın rejimi çelişkilerle doluydu. Sosyal olarak İran’ı Batı ideallerine doğru taşımaya çalışmış, ülkeyi İngiltere ve Amerika gibi dünya güçlerine ayak uyduracak şekilde modernleştirmiştir. Ancak siyasi iktidarı da giderek artan diktatörlük ve baskıcı önlemler de içermekteydi.
1979 İran İslam Devrimi Sırasında Siyaset
Protesto, aslında 1978 yazında başladı ve İran İslam Devrimi’nin arifesine kadar hızla gelişti. Tüm bunlar, 1963’ten beri Şah’ın batılılaşmasına karşı muhalefete liderlik eden Şii din adamı Ruhullah Humeyni adlı sürgündeki dini-politik lider tarafından teşvik edildi.
Humeyni kısa sürede Şah rejimine karşı muhalefetin simgesi haline geldi. Şah, sonunda İran’ı terk ettiğinde, muhalefetin liberal bir üyesini başbakan olarak atadı. Geçici başbakan Shahpour Bakhtiar, Vatikan gibi yapılandırılmış bir hükümet kurma niyetiyle Humeyni’yi derhal İran’a geri davet etti. Bahtiyar kendisini İran’ın meşru hükümdarı, Humeyni’yi ise dini lider olarak görüyordu.
Humeyni başbakanlığa Mehdi Bazargan’ı atadı ve Bahtiyar hükümetiyle yaşanan birkaç şiddetli çatışmanın ardından Humeyni ve Bazargan günü kazandı. Bahtiyar, devrimde daha fazla kan dökülmesini önlemek için kaçtı ve İran monarşisinin mirasını da beraberinde götürdü. Humeyni, Şah’ın aşırıya kaçan siyasi gücünü reforme etme görüntüsünü sürdürmeye çalışırken hemen teokrasisini başlattı.
Bazargan liberal bir figürdü ve sonunda Humeyni’nin İran’ı yalnızca şeriat hukukuna dayalı bir İslam Cumhuriyeti yapma arzusu üzerine istifa etti. Aralarındaki ilişki sonunda bozulsa da, Bazargan ve Humeyni’nin geçici hükümeti devrim döneminde galip gelmişti ve devrim döneminin başlangıcı hala her yıl 11 Şubat’ta kutlanmaktadır.
Devrim Sonrası İran’da Siyasi Ortam
Monarşinin temelli yıkılmasın ile sonuçlanan İran İslam Devrimi’nin ardından, Humeyni ve hükümeti İran’ı teokratik bir cumhuriyet olarak kurdu. Milliyetçiler ve liberaller başlangıçta bunu destekledi. Ancak, Humeyni’nin İran’ı yalnızca İslamcı yapma niyetinde olduğu kısa sürede anlaşıldı.
1979 yılının Mart ayında, İran’ın İslam Cumhuriyeti olarak ilan edilmesi için bir referandum yapıldı. Bunu, İslam Hukukçusunun Velayeti’ne dayanacağı hükmünü içeren bir anayasa oluşturmak için yapılan referandumlar izledi. Bu referandumlar, büyük ölçüde Humeyni’nin takipçilerinden oluşuyordu ve kolayca geçerek Humeyni’yi İran’ın Dini Lideri yaptı.
Bu hükümet yapısı, bir İslam Hukukçusunun “Yanılmaz İmam “ın gelişine hazırlık olarak siyasi ve dini olarak yönetmesi gerektiğini öngören mutlakiyetçi bir İslam hukuku biçimine dayanmaktadır. Bu durumda Twelver Şii hukuku, İran İslam Cumhuriyeti’nin yerleşik hükümeti haline geldi.
Humeyni’ye göre kendisi, bir devleti yönetmenin gerektirdiği her şeyi içeren şeriat hukuku konusunda uzmandı. Dolayısıyla, Humeyni, Dini Lider olarak, başka herhangi bir yönetim biçimi günah ve adaletsizliğe yol açacağı için, sadece dini açıdan dindar bir yönetim izliyordu. Humeyni’nin ideallerine göre, Dini Lider yarı-tanrı haline geldi ve yönetimi dini itaatle eşdeğer tutuldu.
İran İslam Devrimi Yurt İçindeki Etkileri
İran İslam Devrimi’nin ardından, başlangıçta İran hükümeti elden geçirildi. Monarşi bir kenara atılıp yerine Dini Liderin yönetimi altında yönetilen bir cumhuriyet getirildi. İran parlamentosu, İslami Danışma Meclisi’ni kurdu.
İran, parlamentoya ek olarak, herhangi bir yasayı veto etme, seçimleri denetleme ve adayları seçimler için onaylama veya diskalifiye etme hakkını saklı tutan, 12 İslam Hukukçusu ve şeriat uzmanından oluşan bir grup olan Muhafızlar Konseyi’ni kurdu.
İran İslam Devrimi’nin doğrudan etkisi, yerel, bölgesel ve ulusal konumların İran halkına daha açık hale gelmesi ve seçilmiş bazı hükümet organlarına Şah rejimine göre daha fazla yetki verilmesi oldu. Ancak bunun nedeni, her makamın Dini Lider ve onun Koruyucu Konseyi tarafından sıkı bir şekilde denetlenmesiydi. Çeşitli pozisyonlar için seçimler yapıldı, ancak en fazla güce sahip olanlar, yani Dini Lider ve Koruyucu Konsey, yalnızca atama yoluyla yapılıyordu. Bu, ironik bir şekilde, Şah’ın monarşik yönetiminden mutlaka farklı değildi, fakat teokrasi koşulları altındaydı.
Devrimin ardından, Şah hükümetinin çeşitli organları cumhuriyetçi sistem lehine dağıtıldı. Ancak, yalnızca bir siyasi parti kurulup yasallaştırıldı. İslami Cumhuriyetçi Parti, yalnızca Humeyni’nin iktidarını korumaya ve politikalarını desteklemeye odaklandığı için esasen Humeyni’nin kullandığı bir iktidar koluydu. Bu, partinin kayda değer din adamı üyeliğinin yanı sıra İran hükümetindeki her türlü liberalizmi küçümsemesiyle de sağlandı. 1987’de feshedildi çünkü Humeyni liberal veya reformist hükümete olan her türlü bağlılığı ortadan kaldırdığını varsayıyordu.
Ülkedeki diğer etkiler çoğunlukla katı baskı ve Dini Lider’e sadakat yoluyla Tanrı’ya sadakat şeklini aldı. Gazeteler, filmler, ses kayıtları ve kültürel gruplar da dahil olmak üzere İslamcı olmayan tüm faaliyetler ya tamamen yasaklandı ya da sansüre tabi tutuldu.
İran İslam Devrimi’nin ardından İran İslam Cumhuriyeti isyanı şiddet ve zorla sessizlikle bastırdı ve sansür yoluyla muhalefeti kamuoyunun gözünden uzak tuttu. Bunu çoğunlukla halk izledi çünkü teokrasi altında, eğer insanlar Dini Lidere itaatsizlik ediyorsa, Tanrı’ya da itaatsizlik ediyorlardı.
Devrim Sonrası İran’da Kadınlar
Teorik olarak, İran İslam Devrimi sonrası İran’daki kadınlar açıkça siyasi hayattan dışlanmıyordu. Ancak pratikte, kadınların çalışma kabiliyetine ilişkin oluşturulan yasalar ve çocuk bakım merkezlerinin zorla kapatılması, kadınların zaten çoğu zaman siyasi hayatın dışına itildiği anlamına geliyordu. Birkaç kadın, Cumhuriyetçi hükümet tarafından tersine çevrilen Şah hükümetinde liderlik rolleri üstlendi. Kadınlar reşit olmaları durumunda oy kullanabiliyordu ancak İran’da oy vermek özgür ya da demokratik değildi. Humeyni, “Demokratik” terimini kullanmayın, Bu, Batı tarzıdır” diyordu.
