Rusya’nın Ukrayna’yı işgal etmesinden bu yana Kuzey Atlantik Paktı (NATO), İsveç ve Finlandiya’yı yeni üye olarak kabul etti ve aynı zamanda Doğu Avrupa’daki savunmasını da güçlendirmeye devam ediyor. Peki, NATO ne zaman ve neden kuruldu? Detaylar, yazının devamında…
NATO’nun Kuruluşu
Açılımı Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü (Kuzey Atlantik Paktı olarak da anılır) olan NATO; 1949 yılında Amerika, İngiltere, Kanada ve Fransa’nın da aralarında bulunduğu 12 ülke tarafından kurulmuştur.
Kuruluş amacı, Rusya’nın da dahil olduğu bir grup komünist devlet olan Sovyetler Birliği’nin genişlemesini engellemekti. Üyelerinin, içlerinden birinin saldırıya uğraması durumunda kendisini savunmasına yardım etmesi gerekiyordu.
NATO’nun kendine ait bir ordusu bulunmasa da; üyeleri, krizlere yanıt olarak toplu askeri eyleme geçebilir. Ayrıca, askeri planları birlikte koordine etmekte ve askeri tatbikatlarını ortak yürütmektedirler.
Örneğin; 2022 yılının Şubat ayında, Rusya’nın Ukrayna’yı işgal etmesinden sonra Kuzey Atlantik Paktı, bunun “müttefiklerin güvenliğine yönelik en önemli ve doğrudan tehdidi” oluşturduğunu söyledi.
NATO Üyesi Ülkeler
Günümüzde, NATO’nun İngiltere, ABD, Kanada, Fransa, Almanya, İtalya, İspanya ve Türkiye dahil olmak üzere Avrupa ve Kuzey Amerika’da 32 üyesi bulunuyor.
1990’lı yılların başında Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından, birçok Doğu Avrupa ülkesi de aralarına katıldı. Bunlar arasında Arnavutluk, Bulgaristan, Macaristan, Polonya, Çek Cumhuriyeti, Slovakya, Romanya, Litvanya, Letonya ve Estonya yer alıyor.
2022 yılında ise, Rusya’nın Ukrayna’yı işgalinin ardından, onlarca yıldır tarafsız olan İsveç ve Finlandiya da Kuzey Atlantik Paktı’na katılım başvurusunda bulundu. Finlandiya’nın Rusya ile 1340 km kara sınırı bulunuyor ve üyeliği 2023 Nisan ayında onaylandı. İsveç ise, üyeliğinin hem Türkiye hem de Macaristan tarafından ertelenmesinin ardından Mart 2024’te üye oldu.
İsveç ve Finlandiya’nın NATO’ya katılmasıyla, 1990’lardan bu yana en büyük genişlemesini yaşıyor. Ukrayna, Bosna-Hersek ve Gürcistan da NATO’ya katılmayı umuyor.
NATO’nun Kökeni (1949-1991 yılları)
2.Dünya Savaşı sona ererken, Sovyetler Birliği ile Batılı güçler arasındaki ittifak kötüleşmişti. Ve Avrupa’nın, uzun vadeli barışı korumak için bir plana ihtiyacı vardı.
Yalta ve Potsdam konferanslarında belirlenen şartlar uyarınca, Sovyet Başbakanı Joseph Stalin’e Polonya’nın ve Almanya’nın bir kısmının geçici kontrolü verildi. Ancak Sovyetler Birliği’nin daha büyük emelleri olduğu kısa sürede anlaşıldı.
Sovyetler, Çekoslovakya’da ve çevredeki doğu Avrupa topraklarında komünistlerin önderliğindeki darbelere sponsor oldu. Sovyetlerin Batı Avrupa’ya daha fazla tecavüz etmesinden korkan bu ülkeler, karşılıklı güvenliği sağlayabilecek bir örgüt kurmayı tartıştılar.
Sovyetler Birliği’nin endişe verici genişlemesi ve Potsdam ve Yalta Konferanslarının şartlarına uymaması NATO’nun kurulmasına yol açtı. Birleşik, demokratik bir Avrupa’yı korumanın bir yolu olarak kuruldu.
Savunma ittifakı 1949’da kuruldu ve on iki üyeden oluşuyordu: Amerika Birleşik Devletleri, Kanada ve on Avrupa ülkesi. Kuzey Atlantik Paktı’nın kurucu üyeleri, örgütü tüm kararların fikir birliğiyle alınmasını sağlayacak şekilde yapılandırdılar. İttifakın eşitlikçi yapısına rağmen, Amerika’nın öncü rolü başından beri belliydi.
1952 – 1955 yılları
NATO’nun kurucu üyeleri, ittifakın genişletilmesinin Avrupa’da barışın sağlanması açısından çok önemli olduğuna inanıyordu. 1952’de Yunanistan ve Türkiye’ye, 1955’te Batı Almanya’ya üyelik teklif ettiler.
Almanya’nın Avrupa’da çatışmayı kışkırtma geçmişi göz önüne alındığında, Batı Almanya’nın üyeliğe dahil edilmesi özellikle önemli bir karardı.
Batı Almanya, NATO’ya girişiyle birlikte Batı Avrupa’yla daha bütünleşmiş hale geldi. Batı Almanya, NATO üyeliği karşılığında asla kitle imha silahları üretmeyeceğine söz verdi. NATO’nun ilk genel sekreterinin ifadesiyle, Kuzey Atlantik Paktı’nın amacı “Sovyetler Birliği’ni dışarıda, Amerikalıları içeride ve Almanları aşağıda tutmaktı.”
1955 yılı: Sovyetler Birliği ve Varşova Paktı
Batı Almanya’nın NATO’ya girişi Sovyetler Birliği’ni kendi ittifakını yaratmaya yöneltti: Varşova Paktı. Sovyetler Birliği’nin komünist komşularının çoğuyla zaten ikili savunma anlaşmaları olmasına rağmen, Varşova Paktı bu ilişkileri birleşik bir şekilde hareket edebilecek bir blok halinde resmileştirdi.
Sovyetler Birliği, Varşova Paktı ülkelerinin ordularını birleştirmeye odaklanarak daha küçük doğu Avrupa ülkelerini daha etkili bir şekilde kontrol edebilirdi. Sonuç olarak, Doğu Avrupa Kuzey Atlantik Paktı etkisinden yalıtılmış oldu. Sovyetler Birliği bu müttefiklerini korumak için büyük çaba harcadı.
Macar göstericiler daha fazla siyasi ve ekonomik özgürlük talep ettiğinde ve 1956’da ülkenin Varşova Paktı’ndan çekilmesini istediğinde, Sovyetler Birliği tanklar gönderdi ve protestoları bastırdı. Sovyetler Birliği’nin askeri müdahalesi 2.500 Macar’ı öldürdü.
1979 – 1987 yılları
Soğuk Savaş sırasında Kuzey Atlantik Paktı; Sovyetler Birliği de dahil olmak üzere birçok Varşova Paktı ülkesinin sınırlarına yüzlerce Amerikan füzesi konuşlandırdı. zamanda NATO, Sovyetler Birliği ile tüm kısa ve orta menzilli füzelerin sökülmesi konusunda müzakere yapmak için bu savaş başlıklarının varlığından yararlandı.
Nihayetinde, strateji başarılı oldu. İki taraf 1987’de silahların kontrolü konusunda anlaşmaya vardı. NATO’nun desteklediği askeri yığınak Avrupa kamuoyunda riskli ve tartışmalıydı. Avrupa kıtasındaki savaş başlıklarının varlığı, patlak verecek herhangi bir çatışmayı çok daha ölümcül hale getirebilirdi.
1991: Sovyetler Birliği’nin Dağılması
1991 yılında, iç siyasi reformların ve yörüngesindeki ülkelerdeki demokratik ivmenin tetiklediği Sovyetler Birliği dağıldı. Rusya ve 14 ülke daha eski komünist ülkenin küllerinden ortaya çıktı.
Bu çöküş ve Sovyet liderliğindeki Varşova Paktı’nın dağılması, Soğuk Savaş’ın hızlı bir şekilde sona ermesine işaret ediyordu.
Kuzey Atlantik Paktı, Soğuk Savaş’ı çoğunlukla soğuk tutarak kıtadaki silahlı çatışmaları caydırma misyonunu başarıyla gerçekleştirdi. Tek bir stratejik bağlamda doğan bir ittifakın, bu stratejik bağlam temelden değiştiğinde ayakta kalması nadirdir.
1991-2001: Soğuk Savaş Biterken NATO
Soğuk Savaş’ın sonunda Kuzey Atlantik Paktı, varlığını sürdürüp sürdürmemesi sorunuyla karşı karşıya kaldı. NATO yetkilileri, tarihin en başarılı askeri ortaklıklarından birini emekliye ayırmak yerine grubun misyonunu yeniden tasarlamaya karar verdi.
Ancak, ortada birçok soru vardı: İttifak aynı büyüklükte mi kalacaktı, yoksa yeni üyeler mi kabul edecekti? Tamamen savunma amaçlı bir ittifak olarak mı kalacak yoksa misyonunu genişletecek mi? Sonraki yıllarda, Kuzey Atlantik Paktı üyeliğini genişletti ve üyelerinin sınırları dışında yeni istikrarsızlık biçimleriyle karşı karşıya kaldı.
1994: Rusya ile Barış İçin Ortaklık
Soğuk Savaş sonrası NATO’yu yeniden tasarlamanın ilk adımı; “Barış için Ortaklık” adı verilen bir girişimdi. Ana hedefleri, eski Sovyet ülkeleriyle ilişkiler kurmaktı. Bu çabalar, NATO’nun Soğuk Savaş sonrasında ortadan kaybolma niyetinde olmadığını gösterdi.
Eski Varşova Paktı ülkelerinin ortaklığa gönüllü katılımı gelecekteki Kuzey Atlantik Paktı katılımını garanti etmiyordu. Ancak bu, yaygın olarak üyeliğe doğru atılan ilk adım olarak görülüyordu. Rusya dahil on üç Doğu Avrupa ülkesi Kuzey Atlantik Paktı müttefikleriyle çalıştı ve insani yardım, barışı koruma ve kriz yönetimi gibi çok taraflı faaliyetlerde işbirliği yaptı.
NATO’nun Soğuk Savaş sonrası dönemdeki faaliyetlerini eleştirenler, ittifakın Rusya’yı dahil etmek için daha fazlasını yapması gerektiğine inanıyor. Geriye dönüp baktığımızda, Rusya’ya daha fazla ekonomik yardım sağlamak onun yabancılaşmasını önleyebilirdi.
